Welke soorten mensenrechten zijn er?

We kunnen alle mensen- en kinderrechten onderverdelen in verschillende categorieën. De meest gangbare onderverdeling is die tussen 1) burgerrechten en politieke rechten; 2) sociale, economische en culturele rechten; en 3) collectieve rechten. Maar er zijn ook andere.

Volgens het internationale recht zegt de onderverdeling in verschillende categorieën zegt niets over het belang van de verschillende rechten. Alle rechten zijn even belangrijk en hangen met elkaar samen. De onderverdeling is eerder te verklaren vanuit de ontstaansgeschiedenis van verschillende verdragen, waar dan wel weer een politieke of historische reden achter zit. In werkelijkheid zie je wel dat verschillende politieke partijen en verschillende politieke culturen verschillend aankijken tegen de mate waarin de overheid een rol heeft bij de bescherming en verwezenlijking van de verschillende soorten rechten.  

De burgerrechten en politieke rechten worden eerste generatie rechten genoemd, omdat deze vooral te maken hebben met vrijheidsrechten die door de overheid gerespecteerd moeten worden en rechten die deelname aan de democratische rechtsstaat mogelijk maken. Zij worden ook wel klassieke grondrechten genoemd. De sociale, economische en culturele rechten worden tweede generatie rechten genoemd. Deze rechten scheppen de voorwaarden voor een waardig leven, de ontwikkeling van mensen en sociale rechtvaardigheid. Terwijl de eerste en tweede generatie rechten vooral over individuele rechten gaan, leggen de derde generatie rechten de nadruk op groepen mensen, specifieke bevolkingsgroepen en de mensheid als gehaal. Deze rechten heten collectieve rechten, die vooral opkwamen tijdens de onafhankelijkheidsstrijd van voormalige koloniën, zoals het recht op zelfbeschikking, maar ook vandaag de dag steeds meer op de voorgrond komen in verband met grensoverschrijdende problematiek als klimaatverandering. Andere onderverdelingen hebben dan weer te maken met welk doel ze dienen: bescherming, participatie, overleven en ontwikkeling bijvoorbeeld. 

Wat zijn burgerrechten en politieke rechten? 

Burgerrechten en politieke rechten worden soms ook ‘klassieke grondrechten’ genoemd. Burgerrechten en politieke rechten zijn vastgelegd in het Internationaal verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten (BUPO). Het zijn:

• algemene rechten en integriteitsrechten (non-discriminatie, gelijke behandeling, bescherming van de persoon en van zijn of haar privacy, huis en familieleven, martelverbod); 
• vrijheidsrechten (vrijheid van meningsuiting, van godsdienst en levensovertuiging, van vereniging); 
• participatierechten (recht op deelname aan het bestuur van een land, kiesrecht); 
• rechten van arrestanten, beklaagden en gedetineerden (verbod op willekeurige arrestatie en detentie, recht op onafhankelijke en onpartijdige rechtspraak); 
• rechten van beschermde groepen (vrouwen, kinderen, minderheden, inheemse volken); 
• rechten van vreemdelingen en vluchtelingen (recht het land te verlaten en terug te keren, asielrecht, recht op gezinshereniging). 

Wat zijn sociale, economische en culturele rechten? 

Sociale, economische en culturele rechten zijn vastgelegd in het Internationaal verdrag inzake sociale, economische en culturele rechten (IVESCR). Het zijn: 

• sociale en economische rechten (recht op behoorlijke levensstandaard, recht op sociale voorzieningen, vrijheid van vakvereniging, recht op onderwijs, recht op gezondheid); 
• culturele rechten (recht om deel te nemen en bij te dragen aan cultuur, recht om de eigen taal te spreken, bescherming van auteursrecht en van de eigen naam, vrijheid van wetenschappelijk onderzoek). 

Wat zijn collectieve rechten? 

Dit zijn rechten voor groepen mensen of voor alle mensen samen. Ze hebben onder meer te maken met zelfbeschikking, ontwikkeling en bescherming van een volk. Ook het recht op een schone leefomgeving hoort erbij. 

Welke andere onderverdelingen zijn er? 

Je kunt ook een andere onderverdeling aanhouden: 

• Overlevingsrechten die nodig zijn om als mens te kunnen overleven. 
• Beschermrechten die mensen beschermen tegen gedrag of leefomstandigheden die schadelijk zijn voor hun ontwikkeling of welzijn. 
• Ontwikkelrechten die de ontwikkeling van mensen borgen. 
• Participatierechten waarmee mensen voor zichzelf op kunnen komen. Ze kunnen meepraten of -beslissen over kwesties die met hen te maken hebben. 

Waarom zijn er rechten voor speciale groepen mensen, zoals vrouwen, kinderen en mensen met een beperking? 

Voor verschillende groepen mensen zijn afzonderlijke mensenrechtenverdragen opgesteld. De rechten in die verdragen zijn ook gewoon mensenrechten en zijn terug te voeren op de mensenrechten in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en de twee internationale verdragen inzake burgerrechten en politieke rechten en sociaal-economische en culturele rechten. De reden waarom er specifieke rechten voor bepaalde groepen zijn geformuleerd is omdat die groepen in realiteit vaak achtergesteld bleven en de basisrechten te algemeen geformuleerd waren om betekenis te hebben voor de bescherming en invulling van de rechten voor die groepen. Rechten voor speciale groepen moeten garanderen dat ook zij zich goed kunnen ontwikkelen en mee kunnen doen. 

Wat moet je je daarbij voorstellen? Denk aan kinderrechten (Kinderrechtenverdrag): kinderen zijn voor het grootste deel van volwassenen afhankelijk. Enerzijds hebben die volwassenen het recht op een gezinsleven en daarmee recht om hun kinderen zo op te voeden als hun goed lijkt. Anderzijds hebben diezelfde kinderen ook rechten en bescherming nodig, soms tegen hun eigen ouders. Daarnaast hebben zij voor hun ontwikkeling specifieke behoeften, die niet voldoende afgedekt werden door een algemene formulering als het recht op leven en ontwikkeling. 

Denk ook aan vrouwenrechten (Vrouwenverdrag). Vrouwen werden lange tijd en op verschillende gebieden ook vandaag nog niet gelijk behandeld met mannen. Het recht om vrijelijk een huwelijk aan te gaan, op lichamelijke integriteit bijvoorbeeld gold in de praktijk niet voor vrouwen. Denk aan gedwongen huwelijken en verkrachting binnen het huwelijk. Vrouwen zijn kwetsbaarder voor seksueel geweld. Ook op gezondheids- en reproductief vlak hebben zij andere behoeften dan mannen. 

Andere groepen mensen voor wie gelijke behandeling in de praktijk niet gold en waarvoor een verduidelijking van de inhoud van de rechten nodig geacht werd zijn: minderheidsgroepen (verbod op rassendiscriminatie), mensen met een beperking (Verdrag Handicap), Vluchtelingen (Vluchtelingenverdrag), Migranten (Verdrag Migrantenwerkers).  

Het is zeker niet uit te sluiten dat er in de toekomst ook voor andere groepen mensen speciale verdragen komen.  

Meer lezen over verschillende verdragen? Check dan dit artikel.